1011 – صدمین سال تاسیس تلگراف در ایران

تلگراف یا دورنگار^[۱] وسیله‌ای برای انتقال پیام‌ها به فواصل دور از طریق یک فناوری سیگنالی است. در تلگراف لازم است پیام به یک کد (‘زبان‘) تبدیل شود که توسط فرد فرستنده و گیرنده شناخته‌شده باشد. اینگونه کدها بر اساس محدودیت‌های رسانه (متوسط) سیگنالینگ طراحی می‌شوند.

استفاده از سیگنال‌های دود، چراغ‌ها و بازتاب نور از مثال‌های قدیمی هستند. در سدهٔ ۱۳ اختراع برق امکان انتقال سیگنال‌ها از طریق تلگراف الکتریکی را فراهم کرد. تلگراف الکتریکی توسط ساموئل مورس اختراع شد. اختراع رادیو در اوایل سدهٔ ۲۰ میلادی رادیوتلگراف و دیگر شکل‌های تلگراف بی‌سیم را پیش آورد. در عصر اینترنت، وسایل تلگرافی تا حد زیادی در پیچیدگی و سهولت استفاده، توسعه پیدا کردند تا آنجا که دارای رابط‌هایی با زبان طبیعی هستند که کد زیرین را پنهان می‌کنند، و زمینهٔ فناوری‌های چون رایانامه و پیام‌رسانی فوری را فراهم می‌کنند.

تلگرام به پیامی گفته می‌شد که توسط تلگراف الکتریکی یا تلگرافی که از کدهای مورس استفاده می‌کند ارسال می‌گردید. همچنین کیبلگرام (cablegram) یا به صورتهای مختصر آن کیبل (cable) یا وایر(wire)، نام پیامی بود که توسط کابل تلگرافی زیردریایی ارسال می‌شد. در دوره‌های بعد تلکس که از شبکه تلکس بهره می‌برد مورد استفاده قرار گرفت.

نخستین کابل دائمی تلگراف گذرنده از زیر اقیانوس اطلس در سال ۱۸۶۶ ارتباط میان قاره‌های آمریکا و اروپا را برقرار کرد. این طرح با حمایت دولت‌های ایالات متحده آمریکا و بریتانیا و افرادی چون سایرس وست فیلد، ساموئل مورس، ویلیام تامسون و آیزامبارد کینگدام برونل محقق شد.^[۲]

در سال ۱۹۲۹، وسترن یونیون با ارسال ۲۰۰ میلیون تلگراف، رکورد ارسال آن را شکست که در نتیجه‌ی این رکورد شکنی دوران تازه‌ای از تجارت تلگراف رونق پیدا کرد. بسیاری از مردم معتقد بودند که دریافت تلگراف به معنای دریافت یک خبر بد است چرا که تنها در موارد ضروری از آن استفاده می‌شد. تلگراف در صنعت روزنامه‌نگاری هم به سرعت پیشرفت کرد به صورتی که یکی از اولین بهره‌برداری از آن، گزارش جنگ کوبا و اسپانیا در سال ۱۸۹۷ بود. شاید به همین دلیل باشد که در قرن نوزدهم بسیاری از روزنامه‌ها مانند ساندی تلگراف، تلگرام و دیلی‌تلگرام نام‌شان را از تلگراف که مترادف با سرعت در انتشار اخبار بود اقتباس کردند.

تلگراف زندگی بشر را دگرگون کرد و برخی از متفکران آن را حتی مهم‌تر از اینترنت می‌دانند. هارولد اینیس متفکر ارتباطات و اقتصاد سیاسی معتقد است که توسعه امپراتوری‌ها بیش از اینکه بر مهارت نظامیان متکی باشد، بر رسانه‌های ارتباطی‌ای متکی است که دستورهای پایتخت را ابلاغ می‌کنند. به همین ترتیب، ساختار نظم‌های بعدی هم به فناوری رسانه‌ای موجود در آن زمان بستگی داشته‌است. برای مثال اختراع تلگراف این امکان را ایجاد کرد که کنترل موثرتری بر نقاط بسیار دور دست اعمال شود.^[۳] و به این ترتیب برای اولین بار در تاریخ بشر ارتباطات همزمان از راه دور ممکن شود.

تلگراف در ایران

در تاریخ ۱۲۴۲ شمسی دولت بریتانیا تصمیم گرفت که ارتباط خود را با ایران از طریق تلگراف برقرار کند به همین خاطر چندی از مهندسین این امر را به سرپرستی ارنست هولتسر ماموریت داد این کار انجام دهند و خطوط تلگراف از بندرعباس تا تهران کشیده شد.

عباسعلی‌خان دنبلی اولین ایرانی بود که زبان مورس یادگرفت و اولین کسی بود که نسبت به ارسال پیام به وسیله تلگراف اقدام کرد. او بعداً رسماً به استخدام اداره پست و تلگراف درآمد. در روز ۲۷ اسفند سال ۱۲۳۶ هجری شمسی نخستین پیام توسط تلگراف در ایران از مدرسه دارالفنون به کاخ ییلاقی ناصرالدین شاه ارسال شد. برخی‌ها نظیر میرزا ملکم خان ادعا می‌کردند که عامل اصلی ورود تلگراف به ایران بوده‌است اما حقیقت آن است که میل شخص ناصرالدین شاه از یک طرف و تمایل امپراطوری بریتانیا از سوی دیگر اصلی‌ترین عواملی بودند که باعث شدند حدود ده سال بعد از اتصال خطوط تلگراف در اروپا و آمریکا، این ابزار ارتباطی به ایران بیاید.^[۱] نخستین ارتباط تلگرافی در ایران در ۱۲۷۱ قمریی میان مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان برقرار شد که مخابره ای آزمایشی بود. تلگراف از ۱۲۷۲ قمری و در پی انتشار اخبار و اطلاعات مربوط به آن در روزنامه وقایع اتفاقیّه، در ایران شناخته شد و اخبار گسترش تلگراف در جهان و کاربردهای متنوع و تسهیل‌کننده آن، مکرراً گزارش گردید. در تمامی این گزارش‌ها برای سیم و دستگاه تلگراف از تعابیری چون چرخ الماس، چرخ آتشی، سیم آهن، راه سیم آهن، چرخ صاعقه و سیم صاعقه استفاده شده‌است.^[۲]

شورش بزرگ هند در ۱۸۵۷ میلادی لزوم ارتباط تلگرافی مستقیم با هندوستان را برای بریتانیا بیش‌تر کرد و روند توسعه خطوط تلگراف ایران را که به امور دارالخلافه و دستگاه سلطنت محدود بود، تغییر داد و در مسیر معادلات سیاسی بین‌المللی افکند. ایران، به عنوان بهترین مسیر ارتباطی با هندوستان مورد توجه انگلستان قرار گرفت، به‌ویژه پس از ناکارآمدی بافه (کابل) زیردریایی میان دریای سرخ و دریای مدیترانه و بروز مشکلات متعدد در مسیر تلگراف اسکوتاری (اسکودار) ـ بغداد به هندوستان. در ۱۸۶۱، آلیسون، وزیرمختار بریتانیا در ایران پیشنهاد کرد که میان هندوستان و انگلستان از طریق ایران خط تلگراف ایجاد شود اما دولت ایران که تازه از جنگ با انگلستان (بر سر هرات) رهایی یافته بود، از این پیشنهاد استقبال نکرد.^[۳][۴]

تلگراف در ایران توسعه پیدا کرد و تا اوائل دوران پادشاهی احمدشاه شمار مراکز تلگرافی در کشور به پانزده رسید. وزارت پست و تلگراف و تلفن ایجاد شد و در دوران وزارت اسدالله میرزا شهاب الدوله لایحه ای به مجلس شورای ملی تقدیم شد تا تعرفه های تلگرافی را که تا آن زمان سامان درست و یکسانی نداشت نظام مند کند. این لایحه با عنوان قانون تعرفه های تلگرافی در سی ام خرداد ۱۲۹۰ خورشیدی به تصویب مجلس رسید و از شش ماه بعد به اجرا درآمد. از جمله تغییراتی که این قانون ایجاد کرد این بود که تا پیش از آن، کسی که تلگراف می فرستاد باید هزینه جواب تلگراف را هم پرداخت می کرد اما از آن پس فقط هزینه ارسال تلگراف دریافت و هزینه جواب از جواب دهنده دریافت می شد. همچنین بنابر این قانون، تنها تلگرافهای سلطنتی از پرداخت هزینه معاف شد. ^[۵]

از سال ۱۳۰۵ تلگراف بی‌سیم با صرف هزینه یک میلیون و دویست هزار تومان به ایران وارد شد. این هزینه از محل بودجه وزارت جنگ تأمین و از تهران به شش شهر (از جمله کرمانشاه و مشهد و شیراز و تبریز) ارتباط تلگراف بی‌سیم برقرار شد. در اردیبهشت ۱۳۰۶ دولت از مجلس شورای ملی تقاضای ۱۴۰ هزار تومان بودجه کرد که تلگرام بی‌سیم بین‌المللی برقرار کند. ^[۶]