انواع تمبر

به طور اصلی تمبر شاخص هزینه پستی است و به همین منظور چاپ و منتشر شده، لیكن هدف ثانوی دیگری را نیز با خود به همراه دارد و این هدف ثانوی، به یك سلسله عوامل متعددی ارتباط دارد كه چاپ و انتشار تمبر را تحت تاثیر خود قرار می دهد. از آنجمله است، تعدد خدمات پستی و استقلال نسبی موسسات اجرایی آن ، نیازهای گوناگون دستگاه های اجرایی، ارقام معینی از بعضی از قیمت ها كه پست با كمبود آن تمبرها روبرو شده و سرانجام نقش جدیدی كه تمبر به سهم خود در انعكاس فرهنگ ملی و سیاسی جامعه به عهده گرفته است.

همه این ها سبب شده است كه تمبر در هر كشوری، انواع و اقسام گوناگونی یابد و به صور مختلف منتشر شود. لذا از این انواع شرح مختصری گفته می شود:

• تمبر جاری[1]– به تمبرهایی كه برای مصارف كلی و عمومی پست منتشر می شود تمبر جاری یا «سری های پستی» می گویند. قطع این تمبرها از تمبرهای یادگاری كوچكتر و با تعداد بیشتر و تیراژ نسبتا زیاد چاپ می شود و تا مادامیكه كلیه آنها فروخته نشده است، در باجه های پست فروخته و مصرف می شود. بنابراین ممكن است یكسری از تمبرهای جاری در مدت دو تا پنج سال یا بیشتر در باجه های پست فروخته شود.

طول مدتی كه یكسری از تمبرهای جاری در دسترس قرار دارد، به تیراژ اولیه آن و به تعداد و تیراژ تمبرهای یادگاری متنوعی بستگی دارد كه در طول این مدت منتشر می شود.

ترتیب قیمت های[2] تمبرهای جاری شامل كوچكترین ارقام تا درشتترین ارقام پولی است كه می تواند مصرف پستی داشته باشد، از این جهت تنوع قیمت آنها و تعداد تشكیل دهنده یك سری به مراتب از یكسری تمبر یادگاری به مراتب بیشتر است. ولی از لحاظ رنگ طبق سنت معمول محدودتر و هر تمبر اغلب شامل دو یا سه رنگ بیشتر نیست.

گاه اندازه قطع تمبرهای جاری با قیمت های بالا را بزرگتر در نظر می گیرند و گاه همه قیمت ها در قطع و اندازه یكسان به چاپ می رسد. تمبر جاری از لحاظ مصرف خدمات پستی دارای شمول و كلیتی است كه سایر انواع تمبرها از آن بی بهره اند.

بدین ترتیب كه در صورت لزوم تمبر جاری را می توان در همه قسمت ها از امانات، خدمات دولتی و غیره مصرف كرد ولی اغلب، دبگر انواع تمبر را جز برای مصرفی كه به همان منظور منتشر شده اند نمی توان مورد استفاده قرار داد.

• تمبر هوایی[3] – تمبر هوایی را از اقسام تمبر جاری باید به حساب آورد كه روی آن كلمه پست هوایی یا تصویری كه هوایی بودن تمبر را نمایان می سازد نقش كرده اند.

كشورهای انگلیسی زبان از كلمه پست هوایی Ari mail یا Air Mails استفاده می كنند و عرب زبانان از كلمه برید جوی و اسپانیولی زبانان از Aereo-Correo.

تمبرهای هوایی به طور معمول ارقام خیلی ریز قیمت را ندارند.

اولین سری تمبر هوایی ایران با سورشارژ تمبرهای شیر و خورشید مشروطه در سال 1306شمسی

و اولین سری مستقل برای پست هوایی در سال 1309 شمسی منتشر گردید.

• تمبر یادگاری[4] – تمبرهایی كه به افتخار شخصیت ها و به یاد آنها و یا به یادبود بنیانگذاری موسسه و یا یك رویداد مهم اجتماعی به چاپ می رسد از این زمره اند.

تمبرهای یادگاری انعكاسی از بزرگترین افتخارات ملی و میهنی و تاریخی است. از موسسات اجتماعی خدمتگزار و اشخاص انسان دوست و خادمین به بشریت، تمبر یادگاری تهیه می كنند كه مشوق نسل های جوان مملكت باشد. به همین جهت است كه گاه كشورهای مختلف به مناسبت سالگرد شخص و یا موسسه و یا یك رویداد مهم و تاریخی، تمبر یادگاری با موضوعی مشترك به چاپ می رسانند. مانند روز سازمان ملل، المپیك، یونسكو، یا برای شخصیت های چون گاندی و غیره.

تمبرهای یادگاری را با قیمت های ریز منتشر می نمایند تا كلیه علاقه مندان از كوچك و بزرگ بتوانند از آن به مقدار كافی خریداری كنند.

تمبرهای یادگاری هرچقدر از لحاظ تنوع رنگ در هر قطعه و تعداد قطعات در هر سری بیشتر باشد، مرغوبتر است.

تمبرهای یادگاری را به مقدار كم و تیراژ محدود چاپ می كنند و برای مدت معین در باجه های پست به فروش می رسانند. معمولاً در این مدت هركسی و به هر مقدار تمبر یادگاری بخواهد، می تواند به باجه ها مراجعه و اقدام به خرید نماید.

ممكن است یك تمبر یادگاری با تیراژ بسیار كم ظرف مدت دو روز به كلی فروش رسیده و تمام شود.

بعضی ها تمبر یادگاری را سه نوع تقسیم بندی كرده اند.

اول- تمبرهای یادگاری تاریخی- كه تمبر با تصویر اشخاص برزگ از این قسم به حساب می آیند و غالبا به صورت تك سری هستند.

دوم- تمبرهای یادگاری خاطره ای  – كه موضوعی را یادآوری می كنند مانند تمبرهای نوروز یا سالگرد انقلاب و امثال آن كه بیشتر تكیه بر تعدد قطعات آن در هر سری است.

سوم- تمبرهای یادگاری روز- كه وقایع تازه و رویدادهای جاری جامعه را مجسم می نماید و بهتر است هر سری حاوی قطعات متعدد باشد. تمبرهایی كه زیبای های طبیعی یك كشور را از گیاه یا حیوان یا انسان و كارهای هنری و عملی او را جلوه گر می سازد از این قسم به حساب می آید.

از آنجا كه تمبر یادگاری در ارتباط با فرهنگ سیاسی و اجتماعی و تاریخی جامعه منتشر می شود، و هرچه تعداد قطعات یكسری بیشتر باشد نتیجه بهتری در بر خواهد داشت. در بعضی از كشورها گاه یكسری تمبر یادگاری را مثلا در هشت قطعه چاپ می كنند و فقط دو قطعه از آن را با قیمت مناسب و بقیه را با قیمت های اولیه بسیار ریز منتشر می نمایند.تیراژ دو قطعه مذكور و قیمت آن دو را متناسب با سایر تمبرهای یادگاری و تیراژ شش قطعه ریز را تا ده ها برابر درنظر میگیرند. سپس مازاد قطعات ریز را خود اداره پست باطل كرده و برای صادرات و مبادله با سایر كشورها در اختیار فروشندگان تمبر قرار میدهد كه در اصطلاح به آن شورت سری[5] می گویند.

ضمنا این قسمت مازاد را تمبرهای غیرقابل فروش[6] در باجه ها و قسمت اصلی را تمبرهای یادگاری قابل فروش در باجه ها می گوییم.

• تمبرهای دولتی [7] تمبرهای ویژه ای هستند كه برای مصرف نامه های ادارت دولتی چاپ و منتشر می شود. در اكثر كشورهای جهان در ابتدا روی تمبرهای جاری كلمه سرویس service را چاپ می كردند و به این ترتیب بخشی از سری های جاری را بدین منظور اختصاص می دادند و اغلب با سورشارژ كلمه سرویس، تغییر قیمت نیز همراه بوده است.

اولین سری تمبرهای دولتی از این نوع در ایران به سال 1280 شمسی با سورشارژ تمبر یكقرانی سری دوم مظفرالدین شاه با تغییر قیمت به پنج و ده و دوازده شاهی به مصرف مكاتبات دولتی رسید.ش9

گاهی كلمه سرویس لاتین را با كلمه فارسی مكاتبات دولتی باهم سورشارژ كرده اند همچنان كه روی تمبرهای شیر و خورشید مشروطه و تاجگذاری احمدشاه آن را می بینیم. ش10 و ش11

نخستین سری كامل تمبر دولتی در ایران كه برای مصرف مكاتبات دولتی به طور مستقل به چاپ رسید و در فاصله سال های 1319 تا 1321 شمسی به جریان گذاشته شد در چهارده قطعه از پنج دینار تا پنجاه ریال قیمت اولیه آنها منتشر گردید.ش12 كه در حال حاضر یكی از سری های با ارزش و نفیس تمبرهای ایران می باشد.

• تمبرهای موقتی[8] – تمبرهایی هستند كه به دو علت در جریان مصرف قرار گیرد.

دوم- با تغییر اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و تحویل سلطنت یا تبدیل حكومت.

در بیشتر موارد كلمه موقتی را روی تمبرهای موجود سورشارژ می كنند تا وضع جدید جامعه را نشان داده باشند. ش13 و گاهی تمبرهای جدید موقتی به چاپ میرسانند. ش14

از جمله مواردی كه انتشار تمبر موقتی لازم می شود كنترل تمبرهای موجود و بی اعتبار ساختن قسمتی از تمبرهاست.

• تمبرهای امانات[9]– پس از توسعه وظایف پست و لزوم قبول مسئولیت حمل و نقل امانات مردم، قسمت مربوط به امانات پستی در ادارات پست تشكیل گردید. به همین منظور تمبرهای ویژه ای لازم بود كه هزینه فرستادن بسته امانت پستی را به صورت پیش پرداخت مشخص نماید.

در سال 1287 شمسی اولین تمبر امانات پستی را با سورشارژ تمبرهای محمدعلیشاه قاجار برای الصاق و ابطال بر روی برگه های اجازه تسلیم امانات اختصاص یافت/ش15

در سال 1293 شمسی تمبرهای تاجگذاری احمدشاه سورشارژ شد. ش16 و از سال 1337 شمسی اولین سری ویژه امانات پستی چاپ و منتشر گردید كه تاكنون سه سری از این نوع چاپ شده است.ش17

• تمبرهای سفارشی[10]– هرچند از كلیه تمبرها برای پست سفارشی استفاده می شود، بعضی از كشورها اقدام به چاپ و مصرف تمبرهایی به نام پست سفارشی كرده اند. نمونه هایی از تمبر سفارشی نیز بوده است كه به پاكت نامه الصاق و ضمیمه می شده كه سفارشی بودن آن را مشخص نماید.

در ایران در زمان مظفرالدین شاه در فاصله سال های 1275 شمسی به بعد اتیكت مخصوصی تهیه شده بود كه به برنامه های سفارشی به منظور تشخیص آنها الصاق می شد. ش18 غیر از اتیكت مذكور در ایران تاكنون تمبر به خصوصی به عنوان تمبر سفارشی چاپ نشده است.

• تمبر روزنامه[11]– در بعضی از كشورها برای پرداخت هزینه پستی حمل بسته های بزرگ روزنامه از محلی به محل دیگر، تمبرهایی به همن نام منتشر شده است. قیمت اولیه غالب این تمبرها زیاد بوده و از جمله تمبرهایی است كه چاپ و تكرار آنها متوقف مانده است.

در ایرن در حدود سال 1270 شمسی روی نوارهای كاغذی مخصوصی كه مناسب برای بستن دور یك روزنامه لوله شده یا تا شده بود تمبرهای مصرفی مطبوعات را با عكس ناصرالدین شاه و كمی شبیه به سری ناصری طلایی چاپ كرده و مورد استفاده قرار دادند. هریك از این كاغذها را، تمبر بستن روزنامه میگوییم كه در حقیقت یك تمبر بی دندانه با حاشیه بزرگ كه از دو طرف كشیده و طولانی شده است تشكیل می دهد. ش19 هامش تمبر یك شاهی یك تمبر بستن روزنامه را نشان می دهد.

بعدها كه تمبر بستن روزنامه به كلی مصرف گردید از سال 1285 شمسی هنگام تحویل روزنامه ها و مطبوعات خارجی به گیرندگان آن ، هزینه پستی اضافی به مبلغ دوشاهی دریافت ودوشاهی تمبر با سورشارژ منطبعات تمبر دوشاهی سری محمد علیشاه ابطال می گردید. ش20

اتیكت های مربوط به پست سفارشی را نیز با مهر منطبعات سورشارژ و به همان ترتیب مصرف میكردند.

• تمبر تلگراف[12] – در گذشته اغلب كشورها تمبرهایی برای دریافت هزینه های تلگراف چاپ و به مصرف رسانیده اند- پست ایران تمبر تلگراف تاكنون نداشته است.
• تمبرهای نمونه[13] – تمبرهایی است كه روی آن كلمه نمونه را سورشارژ می كنند و بدین ترتیب تمبر، ارزش مصرف پستی خود را از دست می دهد.
• تمبرهای مجازی[14] – تمبرهایی هستند كه چاپ و منتشر شده اند ولی از طرف حكومت برسمیت شناخته نشده اند.

تمبرهای ایران از این لحاظ به دو دسته تقسیم می شوند:

اول- تمبرهایی كه دولت اقدام به چاپ كرده است.لكن بنا به عللی از انتشار و مصرف آن در پست منصرف شده ، مانند تمبر یادبود پنجاهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه ش21 و سری معروف به سلاطین و سری معروف به دیوانی و امثال آن كه با وجود مخالفت دولت به دست علاقه مندان رسیده است.

دوم- تمبرهایی كه به وسیله اشخاص یا دستجات مخالف دولت مركزی در نقاط مختلف كشور چاپ و یا با سورشارژ تمبرهای قانونی منتشر شده و به مصرف رسیده است.

معروفترین اینگونه تمبرها، تمبر معروف به تمبر مشهد می باشد.

تمبرهای احمدشاه با سورشارژ ملت كازرون و جمهوری طلبان غرب و تمبرهای میرزا كوچك خان جنگلی و ستارخان از این نوع می باشد.

• تمبرهای محلی [15]– این تمبرها را برای مصارف پست شهری و یا ارسال نامه به حومه های شهر تهیه می كردند و تنها مصرف محلی داشته است.

در ایران اولین مرتبه به سال 1280 شمسی تمبرهای معروف به چاپ تهران ا سورشارژ Tehran P.L برای پست شهری اختصاص یافت.

این روش در مورد نمونه های دیگری از تمبرها تا مدتی ادامه یافت ولی تمبر جداگانه ای برای پست شهری و محلی چاپ و منتشر نگردید.

• تمبرهای دو قیمتی[16]– رویدادهای اجتماعی و حدوث وقایع غیرقابل پیش بینی دولت را از نظر مالی در تنگنا قرار می دهد. در اینگونه موقع دولت ناگزیر از مخارجی می شود كه به طور فوق العاده گریبانگیر بودجه مملكت شده است لذا به منظور تامین قسمتی از این مخارج اقدام به چاپ تمبرهایی با دو قیمت میكند كه به صورت به اضافه (+) بر روی تمبر دیده می شود و فقط رقم قیمت اول از سمت چپ به هزینه پستی تعلق می گیرد و رقم دست راستی را به عنوان كمك بلاعوض از مردم وصول می كنند.

نمونه اینگونه تمبرها در ایران تمبری است كه به سال 1341 شمسی به منظور كمك به زلزله زدگان قزوین منتشر گردید.

تمبرهای بوعلی سینا و سعدی نمونه های دیگر آن است.

گاهی به كمك سورشارژ قیمت اصلی تمبر را كمی بالا می برند و مبلغ اضافی را برای امر مورد نظر اختصاص می دهند.

• تمبرهای مخصوص كسر تمبر[17]– محدودی از كشورهای جهان در مقابل نامه هایی كه هزینه پستی غیركافی یعنی كسر تمبر دارد اقدام به چاپ تمبرهای ویژه ای كردند كه به چنین نامه هایی الصاق و وجه آن را از گیرنده نامه دریافت می كردند. ایران از این گونه تمبرها نداشته است.
• تمبرهای نظامی[18]– این تمبرها كه بیشتر جنبه وصول مالیات جنگی دارد در زمان جنگ به منظور كمك به تامین بودجه های نظامی در جریان پست قرار میگیرد و به طور معمول انتشار آن دو وجه دارد:

اول- قسمتی از تمبرهای موجود را با قیمت جدید سورشارژ می كنند.

دوم- به طور جداگانه اقدام به چاپ یكسری تمبر می نماید تا مصرف كنندگان به نسبت معینی از هزینه پستی ، اینگونه تمبرها را نیز خریداری و به نامه الصاق نمایند.

• تمبرهای اشغالی [19] – تمبرهایی است كه به وسیله كشور فاتح كه تمام یا قسمتی از مملكت دیگر را اشغال نظامی كرده است برای مصرف پستی مردم نقاطی كه در اشغال دارد منتشر می شود. به طور معمول تمبرهای موجود در پست نقاط اشغالی را سورشارژ كرده و به مصرف می رسانند. همچنان كه انگلیسی ها به دنبال یك توطئه سیاسی در جریان جنگ بین الملل اول توانستند به طور موقت بوشهر را اشغال نظامی كنند و تمبرهای احمدشاه و تاج گذاری احمدشاه موجود در اداره پست را سورشارژ كردند كه به مدت هفتاد روز در پست مورد استفاده قرار گرفت. ش 26 و ش 27

در صورتی كه قوای اشغالی حكومت مركزی را ساقط و مملكت را در اختیار گیرد تمبرهای اشغالی با طرح دلخواه خود چاپ و منتشر می كند.

• تمبرهای متفرقه[20] – در هر كشوری به مقتضای مسئولیت های اجرایی پست و سنت های فرهنگی تمبرهای متفرقه ویژه ای یافت می شود كه اغلب آن ها مخصوص خود آن كشور بوده و نظیر آن كمتر در كشورهای دیگر ملاحظه شده است . انواع این تمبرها تحت عنوان تمبرهای متفرقه طبقه بندی می شود .

مهمترین نمونه این تمبرها در ایران تمبرها ی خیریه است كه در فاصله سال های بعد از جنگ جهانی اول به عنوان تمبرهای خیریه رشت و تهران و تبریز و خوی و غیره به منظور كمك به بینوایان این شهرها چاپ و در همان شهرها به مصرف پست رسید . بعدها پس از تشكیل جمعیت شیر و خورشید سرخ از سال 1331 شمسی تمبر خیریه ای به مبلغ نیم ریال چاپ و به نامه های سفارشی الصاق گردید. ش 28 و از آن به بعد از این تمبرها با قیمت  های مختلف چاپ و مورد استفاده در قسمت پست ، تلگراف، امانات و غیره قرار گرفته است كه وجوه دریافتی به حساب شیر و خورشید سرخ واریز می شد.

نمونه های دیگر این گونه تمبرها  در ایران تمبرهای چاپ تهران معروف به سری صد تومانی ش 29 و تمبرهای شیر و خورشید مشروطه با سورشارژ 1334 ش 35 برای الصاق روی بروات و بارنامه های پستی و همچنین تمبرهای احمد شاه و شیر و خورشید مشروطه با سورشارژ چاپارخانه و Relais برای هزینه پستی پاكت های بین راه ش 31 و تاكس و غیره می باشد.

• تمبرهای قلب[21]– در گذشته كه اطلاعات راجع به تمبر مختصر بوده و گردآورندگان تمبر به جزئیات تمبرشناسی واقف نبودند ، زمانی كه یك سری تمبر و یا یك قطعه از آن سری قیمت فوق العاده زیادی پیدا می كرد ، سودجویان غیر مسئول دست به كار می شدند و اقدام به تهیه كلیشه از روی آن تمبر كرده و آن را چاپ و به فروش می رسانیدند . در آن زمان عده ای معدود متوجه می شدند ولی بعدها موضوع دستگیر بسیاری از گردآورندگان تمبر شده بود كه این تمبرها تقلبی است .

تمبرهای قلب چون با فاصله زمانی نسبت به تاریخ انتشار تمبر اصلی تهیه می گردد از لحاظ جنس كاغذ و چسب و رنگ تمبر و طرز چیده شدن حروف روی تمبر و سایر موارد با تمبر اصلی اختلاف دارد .

در ایران از میان تمبرهای تقلبی دوره قاجار و به خصوص بسیاری از سورشارژ های این دوره را تقلبی چاپ كرده اند.

برای تشخیص اصل از بدل باید به تمبرشناسان قدیمی مراجعه كرد و تایید آن ها را گرفت.

در صورتی كه خود شما مایلید این كار را به عهده بگیرید لازم است نمونه اصلی را در اختیار داشته باشید در این صورت با رعایت نكاتی كه در مطالعه یك تمبر ضروری است و در آخر كتاب صفحه 78 آمده است اقدام به مقایسه كرده . اصل را از بدل تشخیص دهید.

تمبرشناسان قدیمی و مورد اعتماد برای تایید یك تمبر مهر كوچك اسم یا نشان خود را در گوشه ای در پشت تمبر می زنند . چنین تمبری را تایید شده می گویند و باید تاییدكننده مورد اعتماد خریدار چنین تمبری باشد و بداند كه دیگران او را قبول دارند.

• تمبرهای مخدوش[22]– تمبرهایی هستند كه به نحوی از انحا دستكاری شده اند تا آن را با قیمت بالاتر به فروش برسانند . ممكن است به كمك مواد شیمیایی رنگ تمبری را تغییر دهند یا دندانه ان را بریده به عنوان بی دندانه عرضه كنند یا قسمت های سالم دو تمبر پاره را بهم وصل كنند كه یك تمبر به ظاهر بی عیب قلمداد شود و امثال آن، اینگونه تمبرها مخدوش و در زمره تمبرهای قلب به حساب می آید.
• كارت و پاكت پستی[23]– ادارات پست یك تمبر از تمبرهای سری جاری را با هزینه پستی روی كارت یت پاكت در قسمت بالا سمت راست چاپ می كنند ، نامه های هوایی[24] كه به صورت پاكت تا می شود از این زمره است.

كارت ها برای پیام های كوتاه بوده و گاهی به طور مضاعف تهیه می شده كه یكی هم برای پاسخ دهنده بوده است.

چاپ تمبر روی پاكت ها در اكثر موارد بدون رنگ می باشد .

یادآوری- تمبرهای غیر پستی كه از طرف دستگاه های اجرایی و موسسات رسمی یا اشخاص متفرقه چاپ می شود از لحاظ گردآوری به كلی فاقد ارزش است.

[1] Definitives Stamp

[2] Range Of Values

[3] Airmail Stamp

[4] Souvenir Stamp

[5] The unfinished set

[6] Unsaleable

[7] Service : Official stamps

[8] Provisionals stamps

[9] Parcel post stamps

[10] Registration stamps

[11] Newspaper stamp

[12] Telegraph stamp

[13] Sample: Specimen stamps

[14] Bogus stamps

[15] Postage Local Stamps

[16] Semi Postage Stamps

[17] Postage Duc stamps

[18] War Tax stamps

[19] Occupation Stamps

[20] Others Stamps

[21] Forgery Stamps

[22] Fakes

[23] Postcards & postage Envelopes

[24] Aerogramme