1235 – سازمان جلب سیاحان

در سال ۱۳۴۲ به دلیل سرعت رو به افزایش صنعت گردشگری و روی آوردن گردشگران خارجی برای مسافرت به ایران و توسعه مواصلات و ارتباطات کشور و همچنین برای هماهنگی و نظارت بر کلیه فعالیت‌های جهانگردی کشور، «سازمان جلب سیاحان» تأسیس شد و صنعت گردشگری رفته رفته جای خود را میان سایر صنایع کشور باز نمود. این سازمان زیر نظر مستقیم نخست‌وزیر بود و دارای شورایی با ترکیب وزارتخانه‌های اقتصاد، کشور، فرهنگ و هنر، سازمان برنامه و بودجه، کانون جهانگردی ایران و سه نفر صاحب‌نظر و مطلع به پیشنهاد سرپرست سازمان و تصویب نخست‌وزیر بود. اعضای این شورا به مدت ۲ سال انتخاب و به صورت افتخاری انجام وظیفه نموده و انتخاب مجدد آن‌ها بلامانع بود. همچنین جلسات آن هر ۲ ماه یکبار تشکیل می‌شد.

سرانجام سازمان جلب سیاحان همزمان با تأسیس سازمان ایرانگردی و جهانگردی درسال ۱۳۷۰شمسی درآن ادغام گردید.

در سال ۱۳۵۳ با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به عنوان «وزارت اطلاعات و جهانگردی» تغییر نام یافت و سیاستگذاری و هماهنگی امور جهانگردی کشور به معاونت‌ها و چند شرکت وابسته به این وزارتخانه واگذار گردید.

با پیروزی انقلاب ایران (۱۳۵۷) در سال ۱۳۵۷، ابتدا وزارتخانه‌ای به نام «وزارت ارشاد ملی» از ادغام وزارت خانه‌های «اطلاعات و جهانگردی» و «فرهنگ و هنر» تشکیل شد که به سرعت به نام «وزارت ارشاد اسلامی» تغییر نام یافت و کلیه وظایف و مأموریت‌های مربوط به امور سیاحتی، زیارتی، ایرانگردی و جهانگردی در قالب «معاونت امور سیاحتی و زیارتی» در این وزارتخانه سازمان‌دهی شد.

سپس به موجب مصوبه شورای عالی اداری کلیه وظایف و مأموریت‌هایی که در «معاونت امور سیاحتی و زیارتی» در وزارت ارشاد به «سازمان ایرانگردی و جهانگردی» منتقل شد تا در قالب سازمان به فعالیت خود ادامه دهد. این سازمان دارای یک شورای عالی به نام «شورای عالی ایرانگردی و جهانگردی» به موجب ماده ۲ قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی بود. این شورا با ترکیب ۷ وزیر به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و تعدادی افراد صاحب‌نظر و مطلع بدون حق رأی فعالیت خود را تا پایان سال ۸۲ با تشکیل ۱۳ جلسه (میانگین هر سال یکبار) ادامه داد و در این مدت حدود ۶۷ موضوع در این شورا طرح و مورد تصویب قرار گرفت.

پیشینه

ایران به سبب موقعیت جغرافیایی و بیش از هفت هزار سال تمدن و فرهنگ و نیز تنوع فرهنگی در جغرافیای زیستی خود، یکی از شاخص‌ترین کشورها در حوزه میراث فرهنگی بشری است.

تا پیش از انقلاب مشروطیت، هیچ قانونی برای میراث فرهنگی تدوین نشده بود و «میراث فرهنگی» در افکار عمومی هیچ منزلتی نداشت. آشنایی ناصرالدین شاه در سفر به فرنگ با موزه‌ها و بناهای تاریخی، تأثیر بسیاری بر او گذاشت. وی بعد از بازگشت از نخستین سفر فرنگ در سال ۱۲۹۰ ق، دستور داد تا در ارگ سلطنتی موزه‌ای ایجاد کنند. این موزه را باید اولین موزه سلطنتی و دولتی دانست. این موزه در مقایسه با موزه‌های اروپایی، جذابیتی برای او نداشت، دستور داد برای موزه جدید، عمارت قدیمی سمت شمال باغ گلستان را خراب و به جای آن مکانی مناسب برای موزه بسازند. بدین ترتیب تالار موزه، سرسرا، حوض خانه و ملحقات دیگر را ساختند. این ساختمان در سال ۱۲۹۹ ق به نام تالار سلام یا تالار تاج‌گذاری به اتمام رسید. اعتماد السلطنه دربارهٔ آثار این موزه می‌نویسد: «موزه همایونی مشحون از جواهرات گران‌بها، ظرایف نفایس اشیاء و آثار علمیه و مهمات حربیه قدیمیه و آلات و ادوات متنوعه و مصنوعات ازمنه سالفه و تمثیل نگارنده‌های بی‌مثل روزگار و پرده‌های نقاشی‌های مشهور و حاصل صناعی کارخانه‌های معروف و ظروف چینی و بلور آلات، مسکوکات قدیمیه با ضرب سلاطین معظم ایرانی و غیره» است. در سال ۱۳۱۶ ش، بخش عمده‌ای از آثار این موزه در زمان پهلوی اول به خزانه بانک ملی انتقال داده شد.

در زمان مظفرالدین شاه، با بازگشت دانش‌آموخته گان ایرانی از فرنگ، در سال ۱۲۷۶ ش «انجمن معارف» برای گسترش آموزش و پرورش به شیوه جدید تأسیس شد. این امر در گسترش فرهنگ تأثیر بسزایی گذاشت و دانش‌آموزان ایرانی با تاریخ سرزمین خود آشنا شدند.

در دوره مشروطیت نام وزارت علوم به «وزارت معارف» تغییر یافت. در سال ۱۲۸۹ ش مجلس شورا «قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» را تصویب کرد.

بعد از انقلاب مشروطیت نام وزارت علوم به «وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» تغییر یافت و مجلس شورا «قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» را تصویب کرد.

در سال ۱۲۸۸ ش مرتضی قلی خان صنیع الدوله به ریاست وزارت معارف و اوقاف منصوب شد. او نخستین کسی بود که در صدر مشروطیت به فکر تأسیس اداره‌ای با نام اداره عتیقات جهت سرو سامان دادن به وضع اسفناک حفریات تجاری و آنچه از این راه نصیب دولت می‌شد، افتاد. ایام ریاست وی هم‌زمان بود با کاوش‌های دومورگان فرانسوی در شوش. اندیشه‌های صنیع الدوله اما سرانجامی نیافت تا در زمان وزارت مرتضی خان ممتاز الملک و ابراهیم حکیمی در سال‌های ۱۲۹۵ و ۱۲۹۷ ش اداره عتیقات یا باستان‌شناسی در ساختمان قدیم اداره معارف در شمال مدرسه دارالفنون زیر نظر ایرج میرزا جلال الملک تأسیس شد و نام موزه ملی به خود گرفت. در این موزه نمایشگاهی با ۲۷۰قلم شیء به نمایش گذاشته شد. در زمان پهلوی اول بعد از خرید ساختمان‌های عمارت مسعودیه برای وزارت معارف در سال ۱۳۰۴، آثار موزهٔ ملی به تالار آیینه عمارت مسعودیه انتقال داده شد.

در سال ۱۳۰۴ به همت تعدادی از رجال فرهنگی، انجمن آثار ملی شکل گرفت و اساسنامه آن منتشر گردید. بر اساس مواد این اساسنامه دولت وقت در ۲۵ مهر ۱۳۰۶، آندره گدار فرانسوی را به عنوان مدیر باستان‌شناسی در ایران استخدام کرد. او در سال ۱۳۰۸ در ایران شروع به کار کرد. در ۱۲ آبان ۱۳۰۹ قانون عتیقات به تصویب مجلس رسید. بر اساس ماده اول این قانون، کلیه آثار و ابنیه تا پایان دوره قاجار اعم از آثار منقول و غیرمنقول، جزو آثار ملی محسوب می‌شوند. بر اساس همین قانون باید بخشی از آثار مکشوفه در حفاری‌های علمی و تجاری در موزه نگهداری شوند. در زمان وزارت علی اصغر حکمت، تأسیس موزه‌ای در تهران در میدان مشق به تصویب رسید و در سال ۱۳۱۳ ش، نقشه بنای موزه ایران باستان توسط آندره گدار آماده و در نهایت موزه ایران باستان در سال ۱۳۱۶ش ساخته و افتتاح شد.

در سال ۱۳۴۳ وزارت فرهنگ و هنر تأسیس و مدیریت‌های مختلفی در قلمرو میراث فرهنگی همچون اداره کل موزه‌ها، مرکز باستان‌شناسی ایران، دفتر آثار تاریخی، اداره کل موزه‌های سنتی، موزه ایران باستان، اداره کل بناهای تاریخی، سازمان حفاظت از آثار باستانی و… تشکیل شد. با پیروزی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و هنر منحل و برخی از وظایف این وزارتخانه که مأموریت‌های میراث فرهنگی داشتند به دو وزارتخانه انتقال داده شد؛ وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

با توجه به فروپاشی حکومت سلطنتی، کاخ‌های سلطنتی به عنوان مراکز فرهنگی اعلام شدند. کارشناسان آثار تاریخی بر آن شدند تا با ثبت و ساماندهی آثار فرهنگی موجود در کاخ‌ها، درهای آن را به روی مردم بگشایند.

واحدهای انتقال داده شده از وزارت فرهنگ و هنر به دو وزارتخانه بدین شرح است؛

• وزارت فرهنگ و آموزش عالی
  • اداره کل هنرهای سنتی
  • مرکز باستان‌شناسی ایران
  • مرکز موزه مردمشناسی
  • موزه ایران باستان
  • دفتر آثار تاریخی
  • سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی
• وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
  • اداره حفاظت میراث فرهنگی شهرستانها
  • اداره کل موزه‌ها
  • اداره کل بناهای تاریخی
  • اداره کل کاخ‌ها

در این دوره کاخ گلستان که بیش از انقلاب به اداره کل بیوتات سلطنتی تعلق داشت، به مرکز فرهنگی تبدیل و زیر نظر امور اقتصادی و دارایی قرار گرفت.

در تاریخ ۱۰/۱۱/۱۳۶۴ به موجب قانون، سازمان میراث فرهنگی شکل گرفت. براساس این قانون، به وزارت فرهنگ و آموزش عالی اجازه داده شد تا از ادغام ۱۱ واحد پراکنده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیز وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان میراث فرهنگی را به صورت سازمانی وابسته به خود تشکیل دهد. این قانون در روز پنجشنبه دهم بهمن ماه ۱۳۶۴در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۶۴ به تأیید شورای نگهبان رسید

اندیشهٔ بهره‌گیری از قابلیت‌های صنعت گردشگری در حوزه سازمان‌های دولتی ایران، از سابقه زیادی برخوردار است. در طول بیش از هفت دهه ساماندهی به این صنعت با تشکیل اداره‌های مختلف شروع شده و سپس به سازمان ارتقاء یافته و این ترفیع تا سطح وزارتخانه پیش رفته‌است. در پی انقلاب ایران (۱۳۵۷) دچار رکود شده و دوباره به سازمان تنزل یافته که پس از مدتی طولانی در سطحی قابل قبول در حوزه سازمان‌های نهاد ریاست جمهوری قرار گرفته‌است.

در سال ۱۳۱۴، دولت وقت با هدف جلب سیاحان و شناساندن مفاخر و تمدن کهن ایران به خارجیان اقدام به تأسیس اداره‌ای به نام «اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات» در بدنه وزارت داخله (کشور) نمود.

در سال ۱۳۲۰ شورایی به نام «شورای جهانگردی» در داخل وزارت کشور توسط اداره سیاسی این وزارتخانه تأسیس شد که هفته‌ای یکبار تشکیل جلسه می‌داد.^[۳]

در سال ۱۳۳۳ با توجه به اهمیت روزافزون جنبه‌های اقتصادی و تحکیم مبانی حسن تفاهم میان مردم کشورهای مختلف که مورد توجه دولت وقت قرار گرفت در وزارت کشور اداره‌ای به نام «اداره امور جهانگردی» تأسیس شد. این اداره طی دوره جدید فعالیت خود، موفق به انجام خدمات زیربنایی چندی در زمینه‌های مختلف توسعه گردشگری کشور شد که از آن جمله پیشنهاد تهیه قوانینی مربوط به ورود و خروج اتباع بیگانه را نام برد.^{[۳][پیوند مرده]}

به دنبال آن در سال ۱۳۴۰ شورایی به نام «شورای جهانگردی» در اداره امور جهانگردی وزارت کشور با ترکیب ۱۲ نفر از نمایندگان وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی به علاوه سه نفر از افراد صاحب‌نظر و مطلع در امر جهانگردی تأسیس گردید. حسب تصویب‌نامه هیئت وزیران وقت، این شورا وظیفه تعیین خط و مشی و برنامه‌های اجرایی اداره امور جهانگردی وزارت کشور را در سطح عالی نظارت بر عهده گرفت.